W polskim ustroju prawnym mamy zasadę swobody testowania, która stwarza ryzyko naruszenia interesów osób najbliższych spadkodawcy, gdy nie zostaną powołane do dziedziczenia w testamencie.
Instytucja zachowku pozwala na ochronę interesów takich osób. W ten sposób uzyskują roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy. Roszczenie jest dochodzone w odrębnym procesie, a więc nie np. w ramach postępowania o stwierdzenie praw do spadku.
Podmioty uprawnione do zachowku
Do zachowku uprawnieni są:
- zstępni (potomkowie spadkodawcy);
- małżonek (były małżonek lub w stanie separacji nie jest uprawniony);
- rodzice spadkodawcy, o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy.
Przykład: Spadkodawca pozostawił trójkę dzieci i ojca. Przy dziedziczeniu ustawowym do spadku doszłyby jedynie dzieci spadkodawcy. Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, w którym powołał do dziedziczenia całości spadku inną osobę, uprawnienie do żądania zachowku służy jedynie dzieciom spadkodawcy. Ojciec uzyskałby prawo do zachowku jedynie w sytuacji, gdyby spadkodawca nie pozostawił dzieci.
Komu nie przysługuje zachowek?
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje:
- osobom, które zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy;
- małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC (zmarły za życia wystąpił z powództwem o rozwód z winy pozostałego przy życiu małżonka -> spadkobiercy powoda mogą się domagać wykluczenia takiego małżonka z dziedziczenia ustawowego, co odbiera mu również możliwość ubiegania się o zachowek);
- osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę.
W sytuacji gdy niegodność lub wydziedziczenie odnosi się do zstępnego spadkodawcy, do dziedziczenia zamiast niego dochodzą jego zstępni.
Gdy w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia zawartej przez zstępnego, skutki umowy ograniczone zostały do osoby zrzekającej się, do dziedziczenia zamiast zstępnego spadkodawcy dochodzą jego dalsi zstępni, którym przysługiwać będzie prawo do zachowku.
Natomiast, jeśli zstępny spadkodawcy odrzucił spadek przypadający mu z mocy ustawy do dziedziczenia z ustawy dochodzą dalsi zstępni.
Nie ma prawa do zachowku np. rodzeństwo, zstępni rodzeństwa, dziadkowie, zstępni dziadków, pasierbowie.
Spadkobiercy uprawnieni do zachowku
Uprawnionymi do zachowku mogą być także w pewnych sytuacjach spadkobiercy dochodzący do dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku.
Zobowiązani z tytułu zachowku
Zobowiązanymi do zapłaty zachowku w pierwszej kolejności są spadkobiercy powołani do dziedziczenia.
Jeżeli jednak spadkobiercy zobowiązani do zapłacenia zachowku sami są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowek.
Zapisobierca windykacyjny odpowiada za zachowek posiłkowo, inaczej niż za inne długi spadkowe, za które ponosi odpowiedzialność wspólnie ze spadkobiercą. Jego odpowiedzialność jest ograniczona do wartości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
Jeżeli osoba, na rzecz której został uczyniony zapis windykacyjny sama jest uprawniona do zachowku ponosi ona odpowiedzialność jedynie w granicach nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.
W przypadku uczynienia przez spadkodawcę więcej niż jednego zapisu windykacyjnego wszyscy zapisobiercy windykacyjni ponoszą solidarną odpowiedzialność za zachowek. Spełnienie świadczenia przez jedną z tych osób pociąga za sobą powstanie roszczeń regresowych. Rozliczenia następują proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych.
Osoba, na rzecz której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny może zwolnić się od obowiązku zapłaty zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu.
Jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Co ważne, obdarowany jest zobowiązany do zapłaty tejże sumy jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Gdy również jest uprawniony do zachowku odpowiada tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Wysokość zachowku
Kodeks cywilny określa w jakiej wysokości należny jest zachowek w zależności od zdolności do pracy uprawnionego i jego wieku oraz wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy, gdyby dziedziczył z ustawy.
Obliczanie zachowku
A x B x C = zachowek
A = 1/2 lub 2/3 (2/3 kiedy osoba jest trwale niezdolna do pracy lub to małoletni zstępny – decyduje o tym jej status w chwili otwarcia spadku);
B = udział zachowkowy – udział spadkowy, który przypadałby uprawnionemu do zachowku, gdyby ustalać spadkobierców według reguł dziedziczenia ustawowego;
C = substrat zachowku – stanowi pewną sumę określoną w pieniądzu. Najpierw od wartości wszystkich aktywów wchodzących do spadku odejmuje się wartość pasywów, czyli długów spadkowych (z pominięciem zapisów zwykłych, poleceń i zachowków) i do tej różnicy wartości (dodatniej lub ujemnej) dodaje się wartość zapisów windykacyjnych, a także darowizn (z pewnymi wyjątkami), które zmarły skutecznie uczynił.
W obliczeniach nie bierze się pod uwagę m.in:
- darowizn dokonanych na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku;
- drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych np. prezentów na święta.
Wartość przedmiotu darowizny i zapisu windykacyjnego oblicza się według cen z chwili ustalenia zachowku.
Przykład 1:
Spadkodawca pozostawił trzech pełnoletnich synów, ale jednego wydziedziczył. Wartość spadku wynosi 800 zł. Podlegają doliczeniu darowizny o wartości 200 zł. Wobec tego substrat zachowku (C) wynosi 1000 zł.
A = 1/2
B = 1/2
1/2 x 1/2 x 1000 = 250 zł
Wielkość sumy stanowiącej zachowek dla każdego z dwóch synów, którzy nie zostali wydziedziczeni to 250 zł.
Przykład 2:
Spadkodawca pozostawił jedną pełnoletnia córkę i jednego małoletniego syna. Wartość spadku wynosi 300 000 zł. Spadkodawca nie dokonał żadnych darowizn ani zapisów windykacyjnych. Substrat zachowku (C) wynosi 300 000 zł.
Ile będzie wynosić zachowek dla pełnoletniej córki?
1/2 x 1/2 x 300 000 = 75 000 zł
Ile będzie wynosić zachowek dla małoletniego syna?
2/3 x 1/2 x 300 000 = 100 000 zł
Przedawnienie roszczenia o zachowek
Roszczenia o zachowek przedawniają się z upływem 5 lat.
Ten termin w przypadku dziedziczenia testamentowego liczony jest od chwili ogłoszenia testamentu, a przy dziedziczeniu ustawowym od chwili otwarcia spadku.
Osoba uprawniona do zachowku może przerwać bieg tego terminu, występując o stwierdzenie praw do spadku czy też występując z powództwem o zapłatę zachowku.
Odsetki są naliczane od chwili wezwania do chwili wypłaty.
Jest to roszczenie majątkowe, zbywalne – uprawniony może przenieść w drodze przelewu na inną osobę odpłatnie lub nieodpłatnie. Wobec tego legitymacja osoby uprawnionej do zachowku może też wynikać z nabycia roszczenia.
Dziedziczenie prawa do zachowku
Prawo do zachowku podlega dziedziczeniu na szczególnych zasadach.
Jeśli uprawniony nie zdąży za życia zrealizować roszczenia, przechodzi na spadkobierców, o ile również są uprawnieni do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Jeśli uprawniony zmarł nie mając dzieci, to małżonka syna nie odziedziczy prawa do zachowku po teściu. Wtedy to prawo wygaśnie wraz z śmiercią syna spadkodawcy.
