Separacja została wprowadzona do obowiązującego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przez ustawę z 21.05.1999 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Ustawa weszła w życie 16.12.1999 r. 

Celem separacji jest uregulowanie sytuacji osobistej i majątkowej małżonków, których pożycie uległo rozkładowi. Umożliwia to stworzenie małżonkom warunków do podjęcia przemyślanej decyzji co do rozwiązania małżeństwa albo powrotu do wspólnego pożycia

Separacja nie zastępuje rozwodu i nie musi go poprzedzać. 

Przesłanka pozytywna separacji 

Każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację, jeśli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, czyli więzi uczuciowej, fizycznej i gospodarczej. Rozkład pożycia nie musi być trwały jak w przypadku rozwodu.

Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków.

Przesłanki negatywne separacji

Orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli:

  • wskutek separacji miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków;
  • z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. 

Co ważne, przesłanką negatywną nie jest żądanie orzeczenia separacji przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia. 

Co jeśli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji a drugi rozwodu?

Jeśli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. 

Jednakże, jeżeli orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione, sąd orzeka separację.

Orzeczenie separacji nie wyłącza możliwości późniejszego żądania rozwodu.  

Orzekanie o winie przy orzekaniu separacji 

Sąd w wyroku orzekającym separację orzeka o winie za rozkład pożycia. W takim wyroku sąd zamieszcza również rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków, utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem oraz o wysokości ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. 

Sąd nie orzeka o winie spowodowania zupełnego rozkładu pożycia w przypadku orzekania separacji na podstawie zgodnego żądania stron. W takiej sytuacji separacja powoduje skutki, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.

Jeśli któryś z małżonków domaga się, aby sąd orzekał o winie, uznajemy, że nie ma zgodnego wniosku małżonków o orzeczenie separacji.

Przy orzekaniu o separacji na wniosek jednego z małżonków, małżonkowie mogą złożyć zgodne żądanie zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia. 

Skutki prawne orzeczenia separacji 

Orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód. Wyjątki w tej materii wynikają z ustawy. 

Jakie to wyjątki?

  • orzeczenie separacji nie powoduje ustania małżeństwa; 
  • małżonek nie może powrócić do nazwiska, kto nosił przed zawarciem małżeństwa;
  • nadal trwa obowiązek wzajemnej pomocy, ale tylko jeżeli jest on uzasadniony względami słuszności;
  • małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć nowego małżeństwa.

Pomiędzy pozostającymi w separacji małżonkami istnieje obowiązek alimentacyjny. Obowiązek jednego małżonka dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi po orzeczeniu separacji wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka. Podobnie jak w przypadku rozwiedzionych małżonków dla obowiązku alimentacyjnego znaczenie ma orzeczenie o winie rozkładu pożycia. 

Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi w separacji nie wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia separacji, gdy zobowiązanym jest małżonek w separacji, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia (tak jak ma to miejsce przy rozwodzie). 

Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki nie działa, jeżeli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji. 

Małżonkowie pozostający w separacji nie mają obowiązku „uzdrawiania” swojego związku. Co więcej, ustawodawca nie wprowadził obowiązku zachowania wierności w trakcie trwania separacji.

Ustrój majątkowy

Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o separacji pomiędzy małżonkami powstaje przymusowy ustrój majątkowy – rozdzielność majątkowa. Małżonkowie nie mogą zmienić tego ustroju majątkowego, zawierając intercyzę. Skoro powstaje ustrój rozdzielności majątkowej, małżonkowie mogą dokonać podziału majątku wspólnego. 

Kwestie spadkowe

Małżonek spadkodawcy pozostającego w separacji nie dziedziczy po nim z ustawy. Nie może również korzystać z uprawnienia do korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez 3 miesiące od otwarcia spadku. Nie będzie także uprawniony do ustawowego zapisu naddziałowego ani do zachowku. 

W dodatku małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeśli spadkodawca wystąpił o orzeczenie separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. 

Prawo ubezpieczeń społecznych

Orzeczenie sądowe o separacji wyklucza prawo wdowy do renty rodzinnej na podstawie, chyba że żona miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony, ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Zniesienie separacji

Sąd orzeka o zniesieniu separacji na zgodne żądanie małżonków. Rozstrzyga również o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Małżonkowie nie mają obowiązku wykazania, że podjęli wspólne pożycie. 

Skutki separacji ustają z chwilą jej zniesienia. Pomiędzy małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy, ale na zgodne żądanie małżonków sąd ma obowiązek utrzymania między nimi rozdzielności majątkowej, którą mogą później zmienić w drodze intercyzy.