Nieusprawiedliwione niestawiennictwo świadka (biegłego, tłumacza) w postępowaniu karnym może skutkować pewnymi konsekwencjami.

Kary porządkowe 

Kodeks postępowania karnego zawiera regulacje umożliwiające nałożenie kar porządkowych za nieusprawiedliwione niestawiennictwo świadka. Celem tych kar jest wymuszenie obowiązku procesowego. 

Kara pieniężna

Na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 3000 złotych. Ustawa nie wskazuje minimalnej wysokości kary.

Karę pieniężną można również nałożyć na obrońcę lub pełnomocnika w wypadkach szczególnych ze względu na ich wpływ na przebieg czynności. 

O nałożeniu kary pieniężnej orzeka sąd postanowieniem. W postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora, nakłada ją sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

Nałożenie kary porządkowej posiada zawsze fakultatywny charakter, to znaczy Sąd stosuje je według swego uznania w celu wyegzekwowania realizacji obowiązków procesowych. Organ procesowy winien więc na każdym etapie oceniać nie tylko to, czy usprawiedliwienie przedłożone przez osobę wezwaną do stawiennictwa może być uwzględnione, ale także i to, czy pomimo braku takiego wystarczającego usprawiedliwienia, celowe jest nakładanie kary pieniężnej za niestawiennictwo. Stosując środki przymusu należy zawsze mieć na względzie, że wszystkie one podporządkowane są celowi nadrzędnemu: dobru prowadzonego postępowania (postanowienie SA w Katowicach z dnia 1 kwietnia 2009 r., II AKz 226/09).

Karę pieniężną można zastosować także wobec osoby, która bezpodstawnie uchyla się od:

  • złożenia zeznania;
  • wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty; 
  • złożenia przyrzeczenia; 
  • wydania przedmiotu; 
  • dopełnienia obowiązków poręczyciela albo spełnienia innego ciążącego na niej obowiązku w toku postępowania.

Można ją zastosować również wobec przedstawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej obowiązanej udzielić pomocy organowi prowadzącemu postępowanie karne, która bezpodstawnie nie udziela pomocy w wyznaczonym terminie.

Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie 

Sąd, który nałożył karę porządkową może również zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka. Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie biegłego, tłumacza i specjalisty stosuje się tylko wyjątkowo. W praktyce rozwiązanie to stosuje się zazwyczaj, gdy mamy do czynienia z kolejnym nieusprawiedliwionym niestawiennictwem świadka, a zastosowana wcześniej kara pieniężna okazała się nieskuteczna. 

Nie można zarządzić zatrzymania oraz przymusowego doprowadzenia obrońcy oraz pełnomocnika.

Uchylenie procesowej kary porządkowej 

Karę pieniężną należy uchylić, jeżeli ukarany dostatecznie usprawiedliwi swe niestawiennictwo lub samowolne oddalenie się. 

Usprawiedliwienie może nastąpić w ciągu tygodnia od daty doręczenia postanowienia wymierzającego karę pieniężną. Termin ten, ma charakter instrukcyjny, wobec tego jeśli po upływie tego terminu np. świadek dostatecznie usprawiedliwi swoje niestawiennictwo, sąd może, ale nie musi, uchylić nałożoną karę pieniężną,

Niestawiennictwo może być usprawiedliwione np. chorobą czy pogrzebem bliskiej osoby.

Nie każde badanie lekarskie, choroba, a nawet nie każda hospitalizacja uzasadniają usprawiedliwienie niestawiennictwa na wezwanie, ale takie tylko, które stanowią chorobę obłożną bądź wynikającą z nagłego i poważnego pogorszenia zdrowia, wymagającego niezwłocznego poddania się leczeniu szpitalnemu (postanowienie SA w Krakowie z 17.11.1993 r., II AKz 318/93, KZS 1993/11, poz. 20)

Sąd Apelacyjny w Krakowie uznał, że urlop wypoczynkowy nie zwalnia od powinności publicznych, do jakich należy stawiennictwo na wezwanie sądu w sprawie karnej (postanowienie z 5.11.2008 r., II AKz 537/08, OSA 2010/3, s. 24–26).

Aresztowanie 

Aresztowanie jest zdecydowanie bardziej surową karą porządkową, albowiem wiąże się z pozbawieniem wolności. 

Aresztowanie stosuje się niezależnie od kary pieniężnej.

W razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty oraz wydania przedmiotu można zastosować, niezależnie od kary pieniężnej, aresztowanie na czas nieprzekraczający 30 dni. Można je stosować także w razie uporczywego niestawiennictwa na wezwanie organu prowadzącego postępowanie, jeżeli zarządzenie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia nie jest wystarczające dla zapewnienia stawiennictwa osoby wezwanej.

Ustawa nie określa minimalnego czasu, na jaki można zastosować aresztowanie jako karę porządkową.

Aresztowanie należy niezwłocznie uchylić, jeżeli osoba, wobec której zastosowano tę karę porządkową, spełniła obowiązek albo postępowanie przygotowawcze lub postępowanie w danej instancji zostało ukończone.

Obciążenie kosztami postępowania

Osobę, w tym obrońcę, pełnomocnika lub oskarżyciela publicznego, która przez niewykonanie obowiązków, o których mowa w akapitach wyżej, spowodowała dodatkowe koszty postępowania, można obciążyć tymi kosztami. Dopuszczalne jest obciążenie kosztami kilku osób solidarnie.

W razie uchylenia kary porządkowej ustaje również obowiązek pokrycia kosztów postępowania.

Właściwość organów 

Postanowienia w zakresie procesowych kar porządkowych wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym także prokurator. 

O aresztowaniu w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora orzeka sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

Zażalenie 

Na postanowienia sądu przedmiocie kar porządkowych zażalenie przysługuje do sądu wyższego rzędu nad sądem, który wydał zaskarżone orzeczenie. Zażalenie na zarządzenie prokuratora przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

Złożenie zażalenia wstrzymuje wykonanie postanowienia o aresztowaniu.