Zgodnie z art. 95 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego władza rodzicielska powinna być wykonywana w taki sposób, jak wymaga tego dobro i interes małoletniego.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najsurowszym sposobem ingerencji sądu opiekuńczego w sferę sprawowania władzy rodzicielskiej i stosuje się go dopiero wtedy, gdy bezskuteczne okazały się inne łagodniejsze sposoby ingerencji albo gdy ich zastosowanie byłoby w danej sytuacji bezcelowe.

Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej 

  1. trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej;
  2. nadużycie władzy rodzicielskiej;
  3. rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dziecka;
  4. nieustanie przyczyn umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej mimo udzielonej rodzicom pomocy, w szczególności trwałe nieinteresowanie się dzieckiem.

Sąd opiekuńczy obligatoryjnie pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej, jeśli zostaną spełnione trzy pierwsze przesłanki wskazane wyżej. 

W przypadku ostatniej przesłanki działanie sądu jest fakultatywne, a więc może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, ale nie jest to obligatoryjne.

Trwała przeszkoda uniemożliwiająca rodzicom wykonywanie władzy rodzicielskiej powoduje sytuację, która rozsądnie przewidując, będzie istniała przez długi czas, którego nie jesteśmy w stanie ustalić ani przewidzieć (np. długotrwała choroba nierokująca poprawy, wyjazd na stałe za granicę, odbywanie długotrwałej kary pozbawienia wolności).

Nadużycie władzy rodzicielskiej oraz rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dziecka to przesłanki wiążące się z zawinionym naruszaniem obowiązków rodzicielskich. Jako przykłady takich zachowań można wymienić: nadużywanie alkoholu przez rodziców, ich rozwiązły tryb życia, uprawianie przestępczego procederu, uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, stosowanie kar cielesnych wobec dziecka, wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, wychowywanie dziecka we wrogości do drugiego z rodziców. 

Przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej może być również popełnienie przestępstw przez rodziców, w tym m.in. znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad małoletnim, rozpijanie małoletniego, uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacji, porzucenie małoletniego, uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego poniżej 15 lat, zostawienie małoletniego do lat 7 w okolicznościach umożliwiających mu wzniecenie pożaru, dopuszczenie do przebywania małoletniego do 7 lat na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego, skłanianie małoletniego do żebrania, dopuszczenie przez rażące naruszenie obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej do popełnienia przez małoletniego przestępstwa lub wykroczenia, dopuszczenie do przebywania dziecka do lat 7 w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia.

Rażące zaniedbanie rodziców względem dziecka musi być poważne. Aczkolwiek możliwe jest pozbawienie władzy rodzicielskiej, jeśli zaniedbania rodzica, pomimo braku zakwalifikowania jako rażące mają charakter uporczywy i niepoprawny.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 lipca 2000 r. wskazał, że podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej może być stan zaniedbań wychowawczych rodziców wobec dziecka, który doprowadził do stanu wyobcowania środowiskowego, nieufności i zalęknienia oraz spowodował potrzebę udzielenia małoletniemu niezwłocznej pomocy, zwłaszcza dydaktycznej (II CKN 999/00).

W praktyce najczęściej przyczyną pozbawienia wodzy rodzicielskiej jest brak kontaktu z dzieckiem ze strony rodzica drugoplanowego, połączony z bezskutecznością postępowania egzekucyjnego w przedmiocie alimentów.

Każdorazowo pozbawienie władzy rodzicielskiej powinno być poprzedzone wnikliwym postępowaniem dowodowym. Postępowanie ma charakter nieprocesowy.

Czy można pozbawić władzy rodzicielskiej tylko jednego z rodziców?

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone wobec każdego z rodziców, jak również wobec jednego z nich. 

Przywrócenie władzy rodzicielskiej 

Jeśli przyczyna, uznana przez sąd za podstawę pozbawienia władzy rodzicielskiej ustanie, sąd opiekuńczy może przywrócić władzę rodzicielską.

Obowiązek alimentacyjny i kontakty z dzieckiem

Nie wygasa obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dziecka ani prawo do kontaktów z dzieckiem. 

Sąd może zakazać kontaktów z dzieckiem, w sytuacji gdy kontakt ten zagraża życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu lub wpływa demoralizująco na dziecko.